Euskadin, urtero, 311.588 tona janari xahutzen dira. Hau da, euskaldun bakoitzak, batez beste, 142 tona janari botatzen du zaborretara, Europako batez bestekoa (173 kilo) baino zertxobait gutxiago. Zaborretara botatzen dugun janari horretatik guztietatik, gutxienez, % 28 zati jangarriei dagokie; gainerako hondakinak, berriz, hezurrak, larruak, arrautza-azalak… lirateke, hots jangarriak ez diren zatiak. Ondorioz, euskaldun bakoitzak, gutxienez, 40 kilo janari xahutzen du urtero.
Xahutzen den janari horren guztiaren % 44,7 etxeetan sortzen da. Elikagaigintza xahututako janariaren % 23,8ren erantzulea da, eta % 20,4 hoteletan, jatetxeetan, tabernetan edo catering zerbitzuetan sortzen da.
Datu horiek guztiak Espainian eta Europan Elikak (Nekazaritzako Elikagaien Segurtasunerako Euskal Fundazioa) egindako azterketa aitzindari batean jasotzen dira. Azterlan horrek sakon aztertzen du Euskal Autonomia Erkidegoko elikagai-xahuketaren neurketa.
Arazo globala
2020an, Estatuko etxeetan 1.364 milioi kilo/litro elikagai bota ziren zaborretara, batez beste 31 kilo pertsona bakoitzeko. Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioaren arabera, horrek esan nahi du pertsona bakoitzak 250 euro inguru xahutzen dituela.
Bitartean, Europar Batasunean ekoiztutako elikagaien % 20 inguru galdu edo alferrik galtzen direla kalkulatzen da. Ez da kopuru txikia: 89 milioi tona janari (179 kilo biztanle bakoitzeko). Xahutze horren kostua 143 milioi euro ingurukoa da.
Elikagaiak alferrik galtzea nazioarteko arazoa da. Nazio Batuak erakundeak finkatutako Garapen Jasangarrirako Helburuetan (GJH) jasotzen denez asmoa da “munduko per capita elikagai-hondarrak erdira murriztea txikizkako salmentan eta kontsumitzaileen salmentan, eta ekoizpen- eta hornikuntza-kateetako elikagai-galerak murriztea, uztaren ondorengo galerak barne”.
Irailaren 29an Elikagaien Galerari eta Xahuketari buruzko Kontzientziazioaren Nazioarteko Eguna ospatzen da.
Mundu osoan, 828 milioi pertsonak gosea pasatzen dute eta 3.100 milioik ezin dute dieta osasungarririk jarraitu. Bitartean, urtean giza kontsumorako ekoizten diren elikagaien ia heren bat, 1.300 milioi tona inguru, xahutu edo alferrik galtzen dira. Urtebetean xahutzen diren elikagai horiek guztiak ilaran jarriko balira, munduari zazpi aldiz emango liokete bira.
Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundeak (FAO) galdutako elikagaiak (% 14), uzta eta txikizkako denden arteko ibilbidean galtzen baztertzen direnak eta xahutzen direnak (% 17) bereizten ditu. Azken horiek supermerkatuetan, jatetxeetan eta etxeetan alferrik galtzen diren horiek lirateke.
Hondakin gehiago, janari gutxiago
Hondakin bihurtzen diren elikagaiek ingurumen- eta ekonomia-arazo bat sortzen dute. Izan ere, milioika pertsonak gosea pasatzen duten bitartean elikagaiak alferrik galtzeko bidegabekeriari beste arazo batzuk ere gehitu behar zaizkio, hala nola ingurumenekoak, ekologikoak eta ekonomikoak. Elikagaiak ekoizteko dirua eta baliabideak inbertitu behar dira, hala nola ura, lurrak, elikagaiak eta energia eta, aldi berean, CO2, minda edo olio moduko hondakinak ere sortzen dira. The World Counts-en arabera, janari errazio bat mahaian jartzeko 10 kg lurzoru landu, 1,3 litro diesel erre eta 800 gramo ur eta 0,3 gramo pestizida erabili behar dira, eta horrekin guztiarekin, 3,5 kg CO2 sortzen dira.
FAOk emandako datuen arabera, mundu mailan kontsumitzen den uraren % 70 inguru elikagaien ekoizpenerako erabiltzen da. Gainera, elikagaigintzak Berotegi-efektuko Gasen zuzeneko emisioen % 17 sortzen du eta ingurumen-inpaktu guztien % 20-30 artean. Gas horiek klimaren ezegonkortasuna eta muturreko fenomeno meteorologikoak eragiten dituzte, hala nola lehorteak eta uholdeak.Fenomeno horiek, aldi berean, laboreen errendimendua kaltetzen dute, haien nutrizio-kalitatea murrizten dute, hornidura-katean asaldurak eragiten dituzte eta elikagaien segurtasuna eta nutrizioa arriskuan jartzen dituzte.
Janaria xahutzeko arrazoiak
Asko dira janariaren xahuketa eragiten duten arrazoiak: gainprodukzioa, biltegiratzea edo garraio desegokia, plangintzarik eza edo erosketa inpultsiboak. Kontrakoa pentsa badaiteke ere, garapen bidean diren herrialdeetan mundu osoan xahutzen den janariaren 2/3 galtzen da. Zergatik? Nekazaritza sektorean oso teknologia zaharkitua erabiltzen dutelako eta edateko ur gutxi izaten dutelako.
Elikagaiak alferrik galtzea kontsumitzaileen ezagutzarik faltagatik ere ematen da. Adibidez, Europako biztanleriaren % 18 inguruk ez daki iraungitze-dataren eta kontsumo-data lehenetsiaren arteko aldea bereizten.
Produktu batek iraungitze-data gainditu duenean, ez da kontsumitu behar, egoera txarrean eta hondatuta egoteko arriskua dagoelako eta, beraz, arriskutsua izan daitekeelako bakterio patogenoak egon daitezkeelako. Aldiz, kontsumo lehenetsiaren data produktu iraunkorragoetan eta egonkorragoetan erabili ohi da. Data hori igaro ondoren produktu horiek kontsumitu ahal izango dira, nahiz eta bere ezaugarriak % 100ean ez egon.
Elikak egindako azterketak erakusten duenez, Euskadin elikagai-hondakinak sortzeko arrazoi nagusiak hauek dira: platereko hondakinak (% 30), hozkailuan ahaztuta utzitako elikagaiak (% 19), aprobetxatu gabeko elikagaien zatiak (% 16), iraungitako elikagaiak (% 13), elikagaien kontserbazio txarra (% 12) eta beste batzuk (%10).
Aipatu txostenaren arabera, Euskadiko elikagaien xahuketaren zati handi bat nekazaritzako elikagaien katera iritsi aurretik gertatzen da. Urtean 4.332.945 tonatan kuantifikatzen du “aprobetxagarriak izan daitezkeen materialak” bezala izendatzen dituen alferrik galdutako frakzioa. edozein arrazoirengatik giza kontsumorako den nekazaritzako elikagaien katean sartzen ez diren materialak dira, baina beste helburu batzuetarako erabil edo berrerabil daitezke. Hor sartuko lirateke, adibidez, giza kontsumorako gai ez diren ustiategietan hildako animaliak; zaharregiak diren oilo,behi eta ardiak; arrautza hautsiak edo tamainagatik kalitate estandarrak betetzen ez dituzten arrautzak; sistemaren eraginkortasun ezagatik galdutako esnea…
Kontzientziazioaren garrantzia
Elikaren txostenean jasotako datuek agerian uzten dutenez, hobetzeko tarte handia dago elikagaiak hobeto eta modu eraginkorragoan erosteko, kontserbatzeko eta erabiltzeko, eta, jakina, baita hondakinen kudeaketan ere.
Elikagaiak modu jasangarrian eta arduratsuan kontsumitzearen aldeko konpromiso indibidualaren garrantziaz herritarrak kontzientziatzeko asmoz, Elika Fundazioak www.zerodespilfarro.eus webgunea jarri du abian. Webgune horretan informazioa eta tresna praktikoak eskaintzen dira, baita “janaria ez da botatzen” bezalako publizitate-kanpainak eta sare sozialetako kanpainak ere.
Era berean, elikagaien dohaintzak elikagaien segurtasuna zainduz egingo direla bermatzeko protokolo batzuk prestatu dituzte, eta elikagaien soberakinei erantzuteko hainbat sare solidario jarri dira martxan.
